Vrije wil? Echt?

Tadaaa… Daar is ie weer. Het idee dat vrijheid zou moeten schenken, maar je juist gevangenhoudt. In verwijten maken, doen alsof het anders had kunnen zijn, afkeuren van spontaan gedrag, van emoties, gedachten… und so fort und so weiter. De VRIJE WIL. Sterk idee… maar klopt het wel?

Het gros van de mensen twijfelt niet: ‘Vrije wil? JA, natuurlijk.’ En jij? Heb je het onderzocht? Bij jezelf? En wat zegt de wetenschap hier eigenlijk over? Het is namelijk nogal een overtuiging die je dan hebt. Eentje die behoorlijk wat verkramping kan geven. Frustratie. Zorgen over het leven. Jouw rol daarin. Schuld. Schaamte. Had ik maar zus. Als zij maar niet zo. Waarom willen mensen eigenlijk zo graag dat de wil vrij is? Nou goed, zoals laatst een vriend verwoordde: ‘Ik kan je volgen, maar ik wil erin geloven, want dan heb ik het gevoel van controle.’ De mooie paradox is juist dat zodra je inziet dat de wil NIET vrij is, vrijheid geboren is. Wie WIL dat nou niet?

Misschien vind je wel iets van wat je nu leest. Daar kun je ook niets aan doen :-) Nu ik dit zo schrijf, merk ik dat ik even naar buiten kijk. Naar de besneeuwde straat. Prachtig. Wat een dik pak sneeuw! Controle? Nee, een spontaan gebeuren. Ik kies er niet voor om m’n hoofd op te richten, naar buiten te kijken. Het prachtig te vinden. En de gedachte te krijgen dat het een ‘dik pak’ sneeuw is. Het gebeurt allemaal. Moeiteloos. Laten we dit eens nader bekijken.

Over het kijken (als in ‘zien’) hoeven we het denk ik niet te hebben. Dat gaat vanzelf… Je hoeft niet de hele tijd te gaan zitten kijken. Maar ook het richten van je aandacht gaat volledig automatisch. Geregeld door ons Reticular Activating System. Dit deel van je brein filtert de informatie die via onze zintuigen binnenkomt. Van de 400 miljard stukjes informatie die we iedere seconde verwerken, laat het alleen díe informatie door, die voor JOU relevant is. Bij mij laat ie dus andere informatie door. Maar let op. Van de ruim 10 miljoen stukjes die overblijven, ben jij je er maar van tientallen (!) bewust.

Zo was ik me bewust van het sneeuwtafereel buiten. Maar ‘in het donker’ wordt ook de rest van de omgeving in de gaten gehouden. Voor je weet maar nooit. En er wordt gelet op hoe ik zit, waar m’n arm is ten opzichte van m’n kop koffie (die moet niet omvallen; is heet), hoe de temperatuur is, etc. Handig. Voor als er iets is waar actie op moet komen, of dat anderszins relevant is voor nu of straks. Dan verschuift de aandacht daarnaartoe en verschijnt dat in bewustzijn.

Kies jij ervoor wat je brein uitfiltert? En wat daarvan in bewustzijn verschijnt? Of gebeurt dat gewoon? Hangt het af van je voorkeuren, je verlangens, je behoeften? Je angsten, je interesses, je omgeving, je eerdere ervaringen? Wat je gegeten hebt, hoe je geslapen hebt, je genetische opmaak, je geneigdheden, je aannames, je opvoeding, de cultuur waarin je leeft? Hmmm, zo vrij is het toch eigenlijk niet. En als je nog twijfelt, geen probleem. Dat is niet aan jou… Begin je het door te krijgen?

Vrije wil doet eigenlijk een beetje schizoïde aan: alsof jij iets hebt of bent dat losstaat van het universum. Dat geheel zelfstandig kan opereren. Zonder dat het door iets wordt beïnvloed. Sta er nog heel even bij stil. Is het niet juist een vreemd idee dat de wil vrij zou zijn? Dat je ervoor kunt kiezen om te willen wat er is. Dus ook de dingen die je afwijst en die je ongelukkig maken. Die zou je dan kunnen willen!

Ik merk nu in ieder geval dat ik trek heb. Besloot ik om trek te krijgen? En daarna aan een krentenbol te denken? Als je dit thema goed observeert, zie je het gebeuren. Er is trek. De gedachte aan een krentenbol verschijnt. Ik heb m’n voorkeur voor krentenbollen niet gemaakt en ook niet gekozen om daar NU zin in te hebben. Ik loop naar de kast en pak een krentenbol. De wil was er. De gedachte om het uit te voeren blijkbaar ook. Ze zijn alleen niet vrij. Ik heb ze niet gecreëerd.
Misschien denk je wel: ja, dat is allemaal leuk, maar ik kan er nu toch écht voor kiezen mijn rechterarm op te steken. Dit soort gedachten komen geregeld op als dit thema ter sprake komt. Heel grappig. Steeds als we proberen te bewijzen dat vrije wil bestaat, gaan we met onze armen zwaaien. Kijk, het bestaat! De grap is dat dat zwaaien met de armen zo ontzettend NIET losstaat van wat er op dat moment is. Hoezo vrij?

In psychologische experimenten zien we dat prikkels in het brein om een handeling te verrichten er eerder zijn dan de gedachte om dit te gaan doen.¹ De gedachte komt erná (of op z’n minst gelijktijdig, maar dat is nog nooit aangetoond). Er is bewustzijn ván handelingen. Van keuzes. Van gedachten, emoties, wil. Er is gewoonweg bewustzijn van dit alles. Bewust zijn. Bewust van het zijn. Van dit gebeuren hier. That’s it.

Is het je wel eens opgevallen dat wanneer het er écht toe doet, de volle aandacht daarnaar toe gaat? En er dan helemaal geen IK te bekennen is die aan de touwtjes trekt? Ik heb eens een auto-ongeluk gehad. Een bus kwam plots de rijbaan op. Ik week uit en botste frontaal op een tegenligger. Qua letsel had ik volgens anderen beter tegen de bus aan kunnen rijden. Maar ja, zo is het niet gegaan. Geen keuze.

Net zoals wanneer je iets heets aanraakt. Je trekt je hand terug. Of een fles wijn valt van tafel en voordat je het goed en wel weet, heb je ‘m gevangen. De prefrontale cortex –het deel van je brein in je voorhoofd, dat bij denkprocessen betrokken is– wordt in dit soort situaties als het ware ‘afgeschakeld’. Die is niet nodig. Je moet niet denken. Maar doen. En wel nu. Op andere momenten is er meer ruimte in bewustzijn voor gedachten, … en dan denken we ineens dat wij aan het roer staan…  Vreemd verhaal. (of denk jij dat je de maker bent van je denken? Lees hier een Brain Wave over gedachten).

Dit onderwerp roept vaak weerstand op. Dat is oké, daar kun je niets aan doen :-). Daar kies je niet voor. De mind schetst ook doemscenario’s over wat er zou gebeuren als dit waar zou zijn. Dat het dan allemaal niet meer uitmaakt. Dat je net zo goed op de bank kunt blijven zitten. Wel eens geprobeerd trouwens? Blijf maar zitten. Dan zie je vanzelf hoe het wonder van het leven zich ontvouwt. Er wil vanzelf iets. Opstaan om naar de wc te gaan. Je moeder te bellen. Een wandeling te maken. Anything.

En als je nog steeds twijfelt, onderzoek je handelingen. Begin eenvoudig. Bijvoorbeeld rondom het optillen van je rechterarm. Til ‘m maar eens op. Observeer goed en stel vragen. Stond het optillen vrij van alles en iedereen om me heen? Of heeft iets ertoe aangezet? Had ik controle op het ontstaan van de gedachte om m’n arm op te tillen? Hoe vaak gebruik ik mijn rechterarm eigenlijk? En hoe bepaal ik dan in welke gevallen ik er zelf controle over heb? En wanneer ik het aan ‘het universum’ overlaat? Best reële vragen als je vrije wil wilt onderzoeken. En als je dat niet wilt, … dan is dat precies wat het is.

Maakt het überhaupt wat uit? Of de wil vrij is of niet? Voor degenen die erin geloven ogenschijnlijk wel. Terwijl dit mentale en emotionele worstelingen juist in stand houdt. Je kunt je dan voorstellen dat jij iets anders had kunnen doen. Dat anderen iets anders hadden kunnen doen. En daar kun je dan ook nog boos over worden. Verongelijkt. Verdrietig. En je kunt je zorgen maken over keuzes die je moet maken. Over keuzes die anderen maken. Wanneer de illusie werkelijk is doorgeprikt, vervalt er een hoop gepieker, frustratie en zorgen. Daar kun je in werkelijkheid natuurlijk niet voor kiezen. Maar zolang je denkt van wel,… onderzoek het. Dan is er een kans dat deze hardnekkige overtuiging uit je handen valt. Vrijheid..

---
bronnen:
1. In o.a. De vrije wil bestaat niet (Victor Lamme) en The illusion of conscious will (Daniel Wegner) worden enkele experimenten mooi beschreven.